Schoner, stiller, gezonder, veiliger: waar staan we? Summer Break IBP VTH | VersterkingVTH | Versterking VTH

Het Interbestuurlijk programma versterking vergunningverlening, toezicht en handhaving (IBP VTH) is halverwege. Mooi moment voor een Summer Break: wat is gerealiseerd, wat kan en moet er nog gebeuren? In de Utrechtse Villa Jongerius bogen ruim dertig professionals zich op 17 augustus ’s ochtends over de kritische succesfactoren van het programma. Het ging bij deze ‘ochtendgroep’ om mensen die ieder op hun manier al betrokken zijn bij het programma. In de middag werd het gezelschap uitgebreid met circa 15 mensen met een aanvullende expertise. Deze ‘Buitenring’ bestond uit representanten van Openbaar Ministerie, waterschappen, Raad voor de Leefomgeving, Nationaal Programma Energiestrategieën, oud-directeuren van diverse organisaties, en adviseurs op het gebied van veranderkunde en conflictbemiddeling. Iedereen werd uitgedaagd om open, eerlijk en nieuwsgierig het gesprek aan te gaan. Het leverde een brede waaier op aan opbrengsten, kansen en aanbevelingen.

1. Eén jaar IPB VTH: tussentijdse evaluatie
Het programmateam IBP VTH trapt de dag trapt af met een tussentijdse evaluatie. Wat zijn de resultaten van IBP VTH tot juni 2023? Belangrijke opbrengt is de ontwikkeling van robuustheidscriteria, inclusief vervolgstappen, voor de omgevingsdiensten. Deze criteria moeten ervoor zorgen dat diensten het bredere takenpakket ook in de toekomst goed kunnen blijven uitvoeren. Waar nodig via opschaling of in nauwe samenwerking met andere omgevingsdiensten. Een ander tastbaar resultaat van één jaar ‘IBP’ is de keuze voor het werken met een uniform mandaat. Ook zijn de visitaties van omgevingsdiensten in gang gezet.

Vertrouwen, beweging en gezamenlijkheid
Nog een resultaat, niet te kwantificeren, maar daarmee niet minder belangrijk: er is vertrouwen in het programma en er is een sfeer van gezamenlijkheid binnen het programma. Er is ontegenzeggelijk ook beweging ontstaan bij de omgevingsdiensten die zich opmaken voor hun nieuwe, bredere taken, rollen en verantwoordelijkheden. De omgevingsdienst van de toekomst beschermt niet alleen de leefomgeving, maar verbetert deze ook. Deze omgevingsdienst stelt niet alleen eisen aan bedrijven, maar gaat zich ook bezig houden met andere belangrijke opgaven, zoals circulaire economie en energietransitie.

Toegevoegde waarde Omgevingsdienst Nederland onbetwist
Er zijn in het eerste jaar IBP VTH meerdere zaken in gang gezet waar het interbestuurlijke programma op kan voortbouwen. Zo zijn er plannen gemaakt die de positie van Omgevingsdienst NL (OD NL), de overkoepelende vereniging van de 29 regionale omgevingsdiensten, fors gaan versterken. Alle aanwezigen onderschrijven de noodzaak van een robuuste ‘club’ die werkt aan de verdere professionalisering van de omgevingsdiensten. Iedereen heeft behoefte aan een instituut dat garant staat voor verdere ontwikkeling en uitbouw van kennis, vaardigheden en competenties en dat gezag afdwingt bij het bevoegd gezag en andere partijen.

OD NL kan de positie van de professionals bij de omgevingsdiensten richting opdrachtgever flink helpen versterken, zeker ook bij onderwerpen als professioneel opdrachtgeverschap of verantwoording van gelden. Vraag is welke juridische status het best past bij OD NL. Blijft het een vereniging van directeuren, of kan het beter een vereniging van diensten worden? Andere vraag die open blijft staan is de lange-termijnfinanciering. Zou een vaste norm (iedere dienst draagt bijvoorbeeld 1% af) iets zijn of ligt ook een structurele bijdrage van het Rijk voor de hand?

2. Het vervolg: kritische succesfactoren die richting geven
Het zijn mooie opbrengsten in een jaar tijd. Tegelijkertijd is er dit komende jaar ook nog veel te doen.  Waar moet het programma de focus op leggen, waar kan het extra op inzetten? Als voorzet voor deze discussie worden aan het begin van de Summer Break een reeks Kritische Succesfactoren (‘KSF’s’)  gepresenteerd. Deze KSF’s worden tijdens de dag in werkgroepen en verdiepende deelsessies becommentarieerd en verrijkt met concrete tips en adviezen. We lichten er hier enkele uit.

Verstevigen organisatie opdrachtgevers, versterken relatie Rijk-regio
De manier waarop partijen samenwerken in het stelsel is uiteraard een kritische succesfactor. Deelnemers geven aan dat de Rijksoverheid meer sturend kan zijn. De robuustheid die van de omgevingsdiensten gevraagd wordt, kan niet zonder bestuurlijke richting. Volgens meerdere aanwezigen kan IBP VTH het lokale en regionale opdrachtgeverschap helpen versterken, onder andere door het faciliteren van bestuurlijke ontmoetingen. Is het bijvoorbeeld niet tijd voor een bestuurlijk overleg van voorzitters van omgevingsdiensten met de staatssecretaris van IenW, naar analogie van het Veiligheidsberaad?

Versterking inzet strafrecht
Wat ook kan bijdragen aan succes is de versterking van de inzet van het strafrecht. Deze blijft nu nog achter, ondanks een landelijke handhavingsstrategie met concrete afspraken. De oorzaken zijn velerlei. Allereerst is er een gebrek aan capaciteit, zowel bij de omgevingsdiensten als bij Justitie. Het relatief kleine aantal BOA’s dat wel actief is, kiest bij overtredingen vaak de route van de bestuurlijke boete, ook als een strafrechtelijke route beter en logischer zou zijn. Bij dit alles speelt mee dat de politieke wil soms ontbreekt.

Om de mogelijkheden van het strafrecht toch zoveel mogelijk te benutten, is volgens de aanwezigen opschaling nodig naar regioniveau, met een regionale BOA-afdeling die werkt voor meerdere omgevingsdiensten. Naast afstemming en data-uitwisseling op regioniveau zijn ook investeringen nodig in protocollaire en inhoudelijke kennis. Herhaald advies tijdens de dag: maak strafrecht belangrijk binnen het IBP VTH. Op dit moment is strafrecht, zeker voor de burger, onzichtbaar binnen het milieuveld.

Benutten Omgevingswet voor versterken VTH-stelsel
Op 1 januari 2024 zal de Omgevingswet in werking treden. De wet biedt aanknopingspunten voor het versterken van het VTH-stelsel. Het is meteen ook huiswerk voor het komende jaar: de reikwijdte van de Omgevingswet beter en breder in het programma laten landen. De focus moet daarbij liggen op het taakveld van de omgevingsdienst en betere betrokkenheid van de bevoegde gezagen.

Zorgen dat iedereen meedoet
IBP VTH is als interbestuurlijk programma feitelijk al een krachtenbundeling. Toch is dat nog geen garantie dat ‘iedereen’ - de 6.000 medewerkers van de omgevingsdiensten, de medewerkers van gemeenten en provincies, de burgemeesters, de gemeenteraadsleden etc. – als vanzelf meedoet met de beweging die is ingezet. Aandacht voor de techniek en voor instrumenten alleen is niet voldoende. Er is in het programma meer aandacht nodig voor cultuur, voor verandergedrag en - ogenschijnlijk - zachte waarden. Ook is er nog veel werk aan de winkel in het informeren, inspireren en activeren van alle betrokkenen. Het begint er mee dat de omgevingsdienst nu vaak onzichtbaar is. Er is geen ‘narratief’ waar bestuurders en raadsleden warm van worden. Het IBP VTH moet uit de technocratische  sfeer gehaald worden. Wat daarbij kan helpen is een verhaal dat provincies en gemeenten laat zien en laat voelen dat omgevingsdiensten geen dure kostenpost zijn, maar een instrument om doelen te bereiken. Suggestie: breng de huidige voorzitters van de Omgevingsdiensten bij elkaar en laat hen samen sparren over zo’n helder, warm narratief. Ook bedrijven  kunnen nadrukkelijker betrokken worden door normconform gedrag te belonen en door koplopers op milieugebied in de spotlight te zetten.

3. Aanbevelingen & acties

Focus: hogere doel voor ogen houden
In de presentaties, werkgroepen en verdiepingssessies komen enkele aandachtspunten steeds terug. Zoals deze: Houd de focus op het hogere doel. Het programma heeft zes pijlers geformuleerd, met daarbinnen allerlei acties. Zo is er een belangrijke rol voor de Big 8 als sleutelinstrument in de regionale planvorming. Dit instrument kan zorgen dat de boel inhoudelijk goed draait en staat garant voor zorgvuldige informatieanalyses en een doordacht, vernieuwend uitvoeringsprogramma. Maar dat alleen is niet voldoende. Hoe nuttig acties, agenda’s en roadmaps ook zijn, het gevaar is dat iedereen vervolgens te instrumenteel aan de slag gaat. De terugkerende vraag moet daarom telkens zijn: als we alle beoogde acties uitvoeren, bereiken we dan ook ons echte doel: een schoner, stiller, gezonder en veiliger Nederland en duurzame verbetering van het VTH-stelsel?

Ontwikkelvisie voor langere termijn en bijbehorende financiering
Het IBP VTH duurt  slechts twee jaar en we zijn al halverwege. Hoe voorkomen we dat het programma na afloop als een plumpudding in elkaar zakt? Het is van groot belang dat het programma ook vooruitkijkt en met een ontwikkelvisie komt. Hoe borgen we de informatievoorziening op langere termijn? Hoe versterken we over een langere periode de rol en de positie van de omgevingsdiensten, hoe zorgen we dat er meer BOA’s komen, dat kennis wordt vergroot en verbreed, dat de actualisatie van vergunningen weer op orde komt en dat we handhavingstekorten wegwerken?

Cruciaal voor een robuuste lange-termijnpositie is toekomstvaste financiering. De aanwezigen geven advies: hecht duurzame financiering af in het eindadvies van het programma en zorg voor borging van de resultaten van het IBP VTH. En, belangrijker nog: probeer ervoor te zorgen dat ‘we’ bij de vorming van het nieuwe regeerakkoord goed voorgesorteerd staan - liefst met een expliciete vermelding van de rol van omgevingsdiensten.

Meer aandacht voor verantwoording
De afgelopen jaren is de bestuurlijke aandacht voor de uitvoering van het omgevingsbeleid toegenomen. Parallel hieraan willen bestuurders steeds vaker weten wat de effecten zijn. Omgevingsdiensten moeten in toenemende mate hun toegevoegde waarde, hun ‘outcome’, kunnen kwantificeren. Dit ‘huiswerk’ verdient volgens meerdere aanwezigen ook extra aandacht. Hoe laten we zien dat de inspanningen van omgevingsdiensten – en in bredere zin die van IPB VTH – ertoe bijdragen dat Nederland daadwerkelijk schoner, stiller, gezonder en veiliger wordt?

De Summer Break leverde dankzij de deelnemers veel input op. Het programmateam maakt ook in de toekomst graag gebruik van deze denkkracht. Blijf ons volgen en alvast van harte welkom bij een volgende bijeenkomst!